طبقه بندی و بررسی سیر تحول طرح و نقش در قالیهای یلمه شهرستان بروجن

 هر سه گروه طی سالهای اخیر تغییراتی به خود پذیرفته که هم شامل طرح و نقش و هم شامل رنگ بندی آنها می باشد. به طور کلی رنگ در نمونه های قدیمی از تنوع بیشتری نسبت به نمونه های جدید برخوردار است. ( از آنجایی که بررسی حاضر متمرکز بر طرح و نقش این قالیها می باشد،
 از پرداختن به مبحث رنگ صرف نظر شده است)

همانطور که تصاویر نشان می دهند طرحهای جدید (در هر سه گروه) خلوت تر شده و ریز نقشهای پر کننده متن کمتر دیده می شوند، همچنین ترنج، لچک و حاشیه ها نیز به وضوح تغییرات خود را نشان می دهند.

پیشینه نقوش 

از مهمترین ویژگیهای طرح یلمه به کارگیری همزمان نقوش گیاهی، حیوانی و هندسی در فرش است؛ به این ترتیب انواع ریز نقشها در کنار یکدیگر و به صورت منفصل، جهت پر کردن متن قالی مورد استفاده قرار می گیرد. تعدادی از نقوش مورد استفاده، ریشه در اعتقادات باستانی داشته و حتی تا به امروز نیز مورد استفاده قرار می گیرند). البته کاربرد آنها در نمونه های جدید بسیار محدود شده است(. این نقوش عبارتند  از: نگاره های کله مرغی، گردونۀ مهر  ، نگاره های چهارپاره ، انواع گلهای چند پر، ستاره، پروانه، انواع نگاره پرنده و…

 کاربرد فراگیر حوض و کله مرغیهای اطراف آن که هم در نمونه های قدیمی و هم در نمونه های جدید دنبال می شود، یکی از مشخص ترین نگاره های باستانی است. همانطور که مشخص است هیچ یک از نقوش مورد استفاده در اشیاء پیش از تاریخ و حتی بخش اعظم نگاره های دوره تاریخی، جنبه ی تزئینی صرف نداشته اند و همگی برآمده از نیازها، باورها و آیینهای جوامعی بوده که آنها را تولید می کرده است. به عبارت دیگر این نقوش در بر دارنده ی اسطوره ها و نمادهای مشخص و متمایزی است که بازتاب اوضاع و احوال خاص و طرز زندگی یک جامعه ی انسانی است. به همین دلیل از ادوار کهن بیشترین نمادها و آرایه ها با آب و باران، کشت و زرع، باروری خاک، رشد گیاهان و طلب برکت مرتبط بوده است. 

به این ترتیب اهمیت لبریز نگاه داشتن آبگیرها، سفالگران و فرشبافان را بر آن داشت تا همواره تمهیدات رمزی بدیعی را به کار بسته و نیات باطنی خود را به این طریق بیان کنند. بارزترین روش، احاطه کردن حوض یا همان ترنج با زنجیره های پر و خالی مرغکهای پیک باران است. پیوند باستانی مرغ و پرنده با آب و باران و به تبع آن با کشت و زرع منجر به ایجاد طرحهای بدیع و تکمیلی بعدی شد و به این ترتیب متن فرش جلوه های گوناگونی پذیرفت.

طرح و نقش در قالی یلمه

    نقوش مورد استفاده در قالیهای یلمه شامل نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و ترکیبی می باشند، که همه به صورت شکسته اجرا می شوند ) در نمونه های جدید گاه نقوش انسانی نیز به صورت بسیار ساده دیده می شود(. البته در نمونه قالیهای جدید گاه با نقوش نیمه گردان نیز مواجه می شویم اما این شیوه اجرا عمومیت کاربرد ندارد و تنها در مورد بعضی از نقوش به کار گرفته می شود. عالوه بر این از آنجاییکه نمونه های قدیمی به صورت ذهنی بافته می شدند، در نگاه اول قالی کامال متقارن به نظر می رسد اما با دقت بیشتر دیده می شود که گاه نقوش از نظر چیدمان و شکل باهم متفاوتند، اما در قالیهای جدید که بر اساس نقشه بافته می شوند، نقوش و چینش آنها کامال از قرینگی برخوردار است.

نقوش قالیهای یلمه حاصل تراوشات ذهنی و فکری مردمانی است که سابقه ای بسیار دیرینه در بافت قالی داشته اند و قالی هایشان جزو دانش سنتی ایشان محسوب می گردد. روش و یا شیوه ای که بافنده برای طرز بیان صورتهای ذهنی و اندیشه هایش به کار می برد نشان دهنده ی طرز تفکر،محیط اجتماعی، فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و… است. شیوه ی نمادین زبانی است که بافنده برای ترسیم نقوش به کار برده است. این نقوش اصولا بسیار رمز آمیز می باشند، پل ریکور در مورد چند لایه بودن معانی نهفته در نقوش نمادین معتقد است: «با نگاه کردن به یک نقش در ابتدا یک معنی مستقیم و اولیه به ذهن خطور می کند، در صورتی که معناهای دیگری که غیرمستقیم و ثانویه هستند در پس هر نقش وجود دارد.»(ریکور183،1397)

اکثر نقوشی که تا چند دهه ی قبل ذهنی بافی بودند امروزه چیزی جز حفظی بافی نیستند. به عبارت دیگر براساس بررسی نمونه ها، امروزه در اجرای نقوش این منطقه دیگر شیوه ی شهودی وجود ندارد و آنچه بافته می شود تکرار نقوش گذشتگان است؛ نقوشی که نشان دهنده ی اصالت و هویت، فرهنگ، اعتقادات، سنتهای دیرینه آنهاست.

نقوش گیاهی )که بیشتر شامل نقشهای متنوع گل می شود( و نقش پرنده در شکلهای مختلف، پرکاربردترین نقوش پر کننده متن می باشند. )جدول شماره 2 و 1( تنوع این نقوش را نشان میدهد. این نقوش عالوه بر پر کردن متن قالی، در پر کردن لچک، ترنج و حاشیه ها نیز کاربرد دارند.

در عوض نقوش حیوانی و انسانی چندان مورد توجه بافندگان قالی یلمه نبوده و تنها در موارد محدودی این نقوش به کار گرفته شده اند. به نظر می رسد توجه گاه به گاه بافنده به این نقوش بیشتر جنبه ی ذوق آزمایی شخصی داشته و جزء قراردادهای تصویری قالی یلمه محسوب نمی شود.(جدول شماره3) نقوش انسانی و حیوانی به کار گرفته شده در این قالیها را به صورت منفرد و یا در ترکیب با یکدیگر نشان می دهد.

حوضها که یکی از اجزای اصلی در طرح قالیهای یلمه محسوب می گردند، در هر سه گروه طرح دیده می شوند و در مرکز هر حوض، همواره نقش یک گل دیده می شود. این مسئله در نمونه های قدیمی و جدی  عمومیت دارد.

عداد حاشیه در فرشهای یلمه، بسته به سایز فرش متفاوت است. در سایزهای ذرع و نیم، پادری و کناره، دو یا سه حاشیه به کار گرفته می شود، اما در سایزهای بزرگتر سه، پنج، هفت و حتی گاه نه حاشیه نیز دیده می شود. نقوش هندسی، گیاهی استیلیزه شده و پرنده مهمترین نقوش حاشیه ساز می باشند.

لچک نیز در قالی یلمه به صورت 1/4 اجرا می شود، که خود فضایی برای تکرار نقوش پر کننده می باشد.(به عبارتی واگیره سازی در لچک قالیهای یلمه کاربرد ندارد)

تفاوت طرح و نقش در نمونه های قدیمی و جدید 

تطبیق نقوش استخراج شده از قالیهای قدیم و جدید نشان می دهد که از مهمترین شاخصه قالی های قدیم، خالصه سازی و سادگی در ترسیم نقوش بوده است، اما امروزه نقوش با جزئیات بیشتری به اجرا در می آیند. این مسئله به وضوح در (جدول شماره 1و 2)دیده می شود. اما این روند )روند تغییر از سادگی به پیچیدگی نقش( تنها در نقوش پر کننده قابل رؤیت می باشد، در حالیکه حوضها روندی کامالٌ معکوس را نشان می دهند. به عبارتی حوضها که در نمونه های قدیمی شلوغتر و پر ریزه کاری بوده اند امروزه ساده تر و خلوتتر به اجرا در می آیند. (جدول شماره4)

جدول شماره:1 نقوش گیاهی در قالی های یلمه )استخراج و تنظیم: نگارندگان(

جدول شماره :8 نقش پرنده در قالی های یلمه )استخراج و تنظیم: نگارندگان(

جدول شماره :3 نقوش انسانی و حیوانی در قالیهای یلمه )استخراج و تنظیم: نگارندگان(